علم

احادیث این بخش با توجه به منابع ذکر شده در نرم افزار

"جامع الاحادیث نور" بازبینی و به روز شده اند.

 

 

حدیث (1) قال رسول الله صلى‏ الله‏ عليه ‏و‏آله :

خَيرُ الدُّنيا وَالآخِرَةِ مَعَ العِلمِ وَشَرُّ الدُّنيا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ ؛

خير دنيا و آخرت با دانش است و شرّ دنيا و آخرت با نادانى.

(بحارالانوار، ج79، ص170)

حدیث (2) قال رسول الله صلى ‏الله‏ عليه ‏و‏آله :

طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ أَلا إِنَّ اللّه‏َ يُحِبُّ بُغاةَ العِلمِ؛

طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است.

خداوند جويندگان دانش را دوست دارد.

(مصباح الشریعه،ص13)

حدیث (3) قال على عليه ‏السلام :

كُلُّ وِعاءٍ يَضيقُ بِما جُعِلَ فيهِ إِلاّ وِعاءُ العِلمِ فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ بِهِ؛

فضاى هر ظرفى در اثر محتواى خود تنگ‏تر مى‏شود

مگر ظرف دانش كه با تحصيل علوم، فضاى آن بازتر مى‏گردد.

 (نهج البلاغه،ص505)

حدیث (4) قال على عليه ‏السلام :

زَكاةُ العِلمِ بَذلُهُ لِمُستَحِقِّهِ وَإجهادُ النَّفسِ فِى العَمَلِ بِهِ؛

زكات دانش، آموزش به كسانى كه شايسته آن‏اند

و كوشش در عمل به آن است.

(غرر الحکم و درر الکلم،ص391)

حدیث (5) قال على عليه‏ السلام :

خَيرُ العِلمِ مانَفَعَ؛

بهترين علم آن است كه مفيد باشد.

(غررالحکم و دررالکلم،ص 354)

حدیث (6) قال الصادق عليه ‏السلام :

مَن تَعَلَّمَ العِلمَ وَعَمِلَ بِهِ وَعَلَّمَ لِلّهِ دُعِىَ فى مَلَكُوتِ السَّماواتِ

عَظيما فَقيلَ: تَعَلَّمَ لِلّهِ وَعَمِلَ لِلّهِ وَعَلَّمَ لِلّهِ؛

هر كس براى خدا دانش بياموزد و به آن عمل كند

و به ديگران آموزش دهد، در ملكوت آسمانها به بزرگى ياد شود

و گويند: براى خدا آموخت و براى خدا عمل كرد

و براى خدا آموزش داد.

الذریعه الی حافظ الشریعه(شرح اصول کافی) ج1،ص56

حدیث (7) قال على عليه ‏السلام :

پاِنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ وَ نورُ البصارِ مِنَ العَمى

وَ قُوَّةُ البدانِ مِنَ الضَّعفِ؛

به راستى كه دانش، مايه حيات دل‏ها،

روشن كننده ديدگان كور و نيروبخش بدن‏هاى ناتوان است.

(تحف العقول، ص 28)

حدیث (8) قال على عليه‏ السلام :

يَنبَغى لِلعاقِلِ اَن يَحتَرِسَ مِن سُكرِ المالِ وَ سُكرِ القُدرَةِ ،

وَ سُكرِ العِلمِ ، وَ سُكرِ المَدحِ وَ سُكرِ الشَّبابِ ،

فَاِنَّ لِكُلِّ ذالِكَ رياحا خَبيثَةً تَسلُبُ العَقلَ وَ تَستَخِفُّ الوَقارَ؛

سزاوار است كه عاقل ، از مستى ثروت، قدرت ،

دانش ، ستايش و مستى جوانى بپرهيزد،

چرا كه هر يك را بادهاى پليدى است كه عقل را

نابود مى‏كند و وقار و هيبت را كم مى‏نمايد.

(غرر الحكم، ص 797)

حدیث (9) قال ابی عبدالله عليه ‏السلام :

اِنَّ مِن حَقيقَةِ الايمانِ اَن تُؤثِرَ الحَقَّ وَ اِن ضَرَّكَ

عَلَى الباطِلِ وَ اِن نَفَعَكَ وَ اَن لا يَجوزَ مَنطِقُكَ عِلمَكَ؛

از حقيقت ايمان اين است كه حق را بر باطل مقدم دارى،

هر چند حق به ضرر تو و باطل به نفع تو باشد

و نيز از حقيقت ايمان آن است كه

گفتار تو از دانشت بيشتر نباشد.

(بحارالانوار، ج 2، ص114)

حدیث (10) قال الصادق عليه ‏السلام :

لايَزالُ المُؤمِنُ يُورِثُ أَهلَ بَيتِهِ العِلمَ وَ الدَبَ الصّالِحَ

حَتّى يُدخِلَهُمُ الجَنَّةَ جَميعا؛

مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شايسته

بهره مند مى سازد تا همه آنان را وارد بهشت كند.

(مستدرك الوسايل، ج12، ص201)

حدیث (11) قال على عليه‏ السلام :

اَلعِلمُ قاتِلُ الجَهلِ؛

دانش، نابود كننده نادانى است.

(غررالحکم و دررالکلم،ص56)

حدیث (12) قال على عليه ‏السلام :

اَلا اِنَّ فيهِ عِلمَ مايَأتى وَالحَديثَ عَنِ المَاضى

وَدَواءَ دائِكُم ونَظمِ ما بَينَكُم؛

آگاه باشيد كه دانش آينده، اخبار گذشته

و درمان دردهايتان و نظم ميان شما در قرآن است.

(نهج البلاغه، ص 223)

حدیث (13) قال على عليه ‏السلام :

إِذا تَفَقَّهَ الرَّفيعُ تَواضَعَ؛

انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانايى رسد، متواضع مى شود.

 (غررالحكم، ص285)

حدیث (14) قال على عليه‏ السلام :

 اَلعِلمُ کَنزٌ عَظیمٌ لایَفنی؛

علم گنج بزرگی است که با خرج کردن تمام نمی شود.

(غرر الحکم و درر الکلم،ص66)

حدیث (15) قال على عليه‏ السلام :

العِلمُ وَراثَهٌ کَریمَهٌ ، وَ الادابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَهٌ ، وَ الفِکرُ مِرآهٌ صافِیَهٌ؛

علم میراث گرانبهائی است و ادب لباس فاخر

و زینتی است و فکر آئینه ای است صاف.

(نهج البلاغه،ص469)

حدیث (16) پيامبر صلى ‏الله‏ عليه‏ و‏آله :

أنَّهُ إذا قالَ الْمُعَلِّمُ لِلصَّبىِّ قُل بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ

فَقالَ الصَّبىُّ بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ كَـتَبَ اللّه‏ُ بَراءَةً

 

لِلصَّبِىِّ و بَراءَةً لأِبـَوَيهِ و بَراءَةً لِلمُعَلِّمِ؛

وقتى معلم به كودك بگويد: بگو بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم

و كودك آن را تكرار كند خداوند براى كودك و پدر و مادرش و معلم،

برائت از آتش در نظر خواهد گرفت.

بحارالانوار(ط-بیروت)،ج۸۹،ص257

حدیث (17) امام على عليه‏ السلام :

عِلمُ الْمُنافِقِ في لِسانِهِ وَعِلْمُ الْمُؤْمِنِ في عَمَلِهِ؛

دانش منافق در زبان او و دانش مؤمن در كردار اوست.

(غررالحكم، ص463)

حدیث (18) امام على عليه ‏السلام :

تَغَرَّبْ عَنِ الأَوْطانِ فى طَـلَبِ الْعُلا وَسافِرْ فَفِى الأَسْفارِ

خَمْسُ فَوائِدَ تَفَرُّجُ هَمٍّ وَاكْتِسابُ مَعيشَةٍ

وَعِلْمٌ وَآدابٌ وصُحْبَةُ ماجِدٍ؛

براى كسب بلند مرتبگى از وطن خود دور شو

و سفر كن كه در مسافرت پنج فايده است:

برطرف شدن اندوه، بدست آوردن روزى و دانش

و آداب زندگى، و هم‏نشينى با بزرگواران.

(مستدرك الوسائل، ج 8، ص 115)

حدیث (19) پيامبر صلى‏ لله‏ عليه ‏و ‏آله :

اَلْعِلْمُ رَأسُ الْخَيْرِ كُلِّهِ، وَ الْجَهْلُ رَأسُ الشَّرِّ كُلِّهِ ؛

دانايى سرآمد همه خوبى‏ها و نادانى سرآمد همه بدى‏هاست.

(بحارالأنوار، ج74، ص 175)

حدیث (20) امام على عليه‏ السلام :

اَلْعِلْمُ اَصْلُ كُلِّ خَيْرٍ، اَلْجَهْلُ اَصْلُ كُلِّ شَرٍّ؛

دانايى، ريشه همه خوبى‏ها و نادانى ريشه همه بدى‏هاست.

(غررالحكم، ص48)

حدیث (21) امام على عليه‏ السلام :

رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْييزُ بَيْنَ الاْخْلاقِ وَ اِظْهارُ

مَحْمودِها وَ قَمْعُ مَذْمومِها؛

بالاترين درجه دانايى، تشخيص اخلاق از يكديگر

و آشكار كردن اخلاق پسنديده و سركوب اخلاق ناپسند است.

(غررالحکم و دررالکلم،ص378)

حدیث (22) امام على عليه ‏السلام :

جالِسِ الْعُلَماءَ يَزْدَدْ عِلْمُكَ وَ يَحْسُنْ اَدَبُكَ وتَزكُ نَفسُكَ؛

با علما معاشرت كن تا علمت زياد، ادبت نيكو و جانت پاك شود.

(غررالحکم و دررالکلم،ص341)

حدیث (23) امام على عليه ‏السلام :

مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنّاسِ اِماما فَليَبْدَأ بِتَعْليمِ نَفْسِهِ

قَبْلَ تَعْليمِ غَيْرِهِ وَلْيَكُنْ تَاْديبُهُ بِسيرَتِهِ

قَبْلَ تَأْديبِهِ بِلِسانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُها اَحَقُّ

بِالاِْجْلالِ مِنْ مُعَلِّمِ النّاسِ ومُؤَدِّبِهِمْ؛

كسى كه خود را پيشواى مردم قرار داده،

بايد پيش از آموزش ديگران، خود را آموزش دهد

و پيش از آن‏كه ديگران را با زبان، ادب بياموزد،

باكردارش ادب آموزد و البته آموزش دهنده

و ادب‏آموز خود بيش از آموزگار

و ادب‏آموز مردم، شايسته تجليل است.

مثیرالاحزان،ص50

حدیث (24) امام على عليه ‏السلام :

يا مُؤمِنُ اِنَّ هذَا العِلمَ وَالاَدَبَ ثَمَنُ نَفْسِكَ فَاجْتَهِد

فى تَعَلُّمِهِما ، فَما يَزيدُ مِنْ عِلْمِكَ وَ اَدَبِكَ يَزيدُ

فى ثَمَنِكَ وَ قَدْرِكَ ، فَاِنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدى اِلى رَبِّكَ

وَ بِالاَْدَبِ تَحْسِنُ خِدْمَةَ رَبِّكَ وَبِأَدَبِ الْخِدْمَةِ

يَسْتَوجِبُ الْعَبْدُ وَلايَتَهُ وَقُرْبَهُ ،

فَاقْبَلِ النَّصيحَةَ كى تَنْجُوَ مِنَ الْعَذابِ؛

اى مؤمن! به تحقيق اين دانش و ادب بهاى جان توست

پس در آموختن آن دو بكوش كه هر چه

بر دانش و ادبت افزوده شود بر قيمت و قَدْرت

افزوده مى‏شود ؛ زيرا با دانش به پروردگارت راه مى‏يابى

و با ادب به پروردگارت خوش خدمتى مى‏كنى

و با ادب در خدمت‏گزارى، بنده سزاوار دوستى

و نزديكى به او مى‏شود .

پس [اين ]نصيحت را بپذير تا از عذاب بِرَهى.

(بحار الانوار(ط-بیروت)،ج1،ص180)

حدیث (25) پيامبر صلى ‏لله‏ عليه ‏و ‏آله :

اَلْعِلمُ إمامُ الْعَمَلِ وَالْعَمَلُ تابِعُهُ يُلهَمُ بِهِ السُّعَداءُ

وَ يُحْرَمُهُ الأْشقياءُ؛

دانش پيشواى عمل و عمل پيرو آن است.

به خوشبختان دانش الهام مى‏شود و بدبختان از آن محرومند.

 

(الأمالى، طوسى، ص 488)

حدیث (26) پيامبر صلى‏ الله‏ عليه ‏و‏آله :

قَلْبٌ لَيْسَ فيهِ شَىْ‏ءٌ مِنَ الْحِكْمَةِ كَبَيْتٍ

خَرِبَ فَتَعَلَّموا وَ عَلِّموا وَ تَفَقَّهوا

وَ لا تَموتوا جُهّالاً فَاِنَّ اللّه‏َ لا يَعْذِرُ عَلَى الْجَهْلِ؛

دلى كه در آن حكمتى نيست،

مانند خانه ويران است، پس بياموزيد و آموزش دهيد،

بفهميد و نادان نميريد. براستى كه

خداوند، بهانه‏اى را براى نادانى نمى‏پذيرد.

نهج الفصاحه،ص600

حدیث (27) امام علی عليه‏ السلام :

قُم عَن مَجلِسِکَ لِاَبیکَ وَ مُعَلِّمِکَ وَ اِن کُنتَ اَمیراً؛

به احترام پدر و معلمت از جای برخیز

هرچند فرمان روا باشی.

(غررالحکم،ص136)

حدیث (28) رسول اکرم (صلى ‏لله‏ عليه ‏و ‏آله):

ا لا اخبركم بأجود الأجواد قالوا بلى يا رسول اللَّه.

فقال اجود الاجواد اللَّه و انا اجود بنى آدم

و اجودهم بعدى رجل‏ علّم‏ علما فنشره

و يبعث يوم القيمة امة واحدة و رجل جاد بنفسه

في سبيل اللَّه حتى قتل

پيغمبر- صلّى اللَّه عليه و آله- فرمود:
آيا خبر ندهم به بخشنده‏ترين بخشنده‏ها؟

گفتند: بلى يا رسول اللَّه.
 بخشنده ‏ترين بخشنده‏ها خداى متعال جلّت عظمته

مى‏باشد. و من بخشنده‏ترين اولاد آدم هستم

و بخشنده‏ترين اولاد آدم بعد از من مردى است

كه علمى را بياموزد پس آن را منتشر كند

و چنين كس در روز قيامت مبعوث شود

در حالى كه امت واحده است، يعنى كسى است كه

جامع خيرات است و به او اقتدا مى‏شود.

و نيز بخشنده‏ترين مردم بعد از من مردى است كه

جان خود را در راه خدا بخشش كند تا كشته شود.

(إرشاد القلوب / ترجمه طباطبايى، ص50)

حدیث (29) امام محمد باقر عليه‏ السلام :

ما شیبَ شیءٌ بشیءٍ اَحسن مِن حِلمٍ بعلمٍ؛

چیزی با چیزی نیامیخته است که بهتر از حلم با علم باشد.

(بحارالانوار ، ج 75 ، ص 172 )

حدیث (30) پيامبر اكرم(صلی الله عليه و آله):

مَن عَمِلَ بِما يَعلَمُ وَرَّثَهُ اللَّهُ عِلمَ ما لَم يَعلَم.

هر كس به آنچه می ‏داند عمل كند،

خداوند دانش آنچه را كه نمی ‏داند به او ارزانى می ‏دارد.

(مرآ‌ة العقول فی شرح اخبار آل الرسول،ج3،ص286)

حدیث (31)  امام على(سلام الله علیه) :

العِلمُ يُنجِدُ الفِكرَ.
دانش روشنى بخش انديشه است.

(غررالحکم و دررالکلم،ص48)

حدیث (32)  امام صادق (سلام الله علیه) :

لَستُ اُحِبُّ أن أرَى الشّابَّ مِنكُم إلاّ غادِياً

في حالَينِ: إمّا عالِماً أومُتَعَلِّماً.
دوست ندارم جوانى از شما [شيعيان]

را جز بر دو گونه ببينم: دانشمند يا دانشجو.

(امالی شیخ طوسی،متن،ص303)

حدیث (33)  امام علی (سلام الله علیه) :

لا عَمَلَ كَالتَّحقيِقِ.

هيچ عملى مانند پژوهش نيست.

(غررالحكم ودررالكم - ص768)

 

 

حدیث (1) قال رسول الله (ص) :

أَعلَمُ النّاسِ مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إِلى عِلمِهِ؛

داناترين مردم كسى است كه

دانش ديگران را به دانش خود بيفزايد.

(من لا یحضره الفقیه، ج4، ص395)

حدیث (2) امام صادق عليه‏السلام :

لايَنبَغى لِمَن لَم يَكُن عالِما أَن يُعَدَّ سَعيدا؛

كسى كه بهره ‏اى از دانش ندارد

معنا ندارد كه ديگران او را سعادتمند بدانند.

(تحف العقول، النص،ص364)

حدیث (3) قال ابی عبدالله (ص) :

قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: يَغْدُو النَّاسُ عَلى‏ ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ: عَالِمٍ‏،

وَ مُتَعَلِّمٍ‏، وَ غُثَاءٍ، فَنَحْنُ الْعُلَمَاءُ،

وَ شِيعَتُنَا الْمُتَعَلِّمُونَ، وَ سَائِرُ النَّاسِ غُثَاءٌ؛

جميل گويد: شنيدم از آن حضرت كه مى‏ فرمود:

مردم سه دسته صبح مى‏كنند:

عالم‏ و متعلم‏ و ورآبى، ما علماء هستيم،

و شيعيان ما متعلم و دانش آموزند، و مردم ديگر ورآبيند.

(الکافی،ج 1،ص82)

حدیث (4) امام صادق عليه‏السلام :

لَن تَبقَى الاَرضُ اِلاّ وَ فيها عالِمٌ يَعرِفُ الحَقَّ مِنَ الباطِلِ؛

هرگز زمين باقى نمى‏ماند مگر آن كه در آن دانشمندى

وجود دارد كه حق را از باطل مى‏شناسد.

(محاسن، ج 1، ص234)

حدیث (5) امام علی علیه السلام:

رُبِّ عالِمٍ قَد قَتَلَهُ جَهلُهُ ، وَ عِلمُهُ مَعَهُ لا ینفَعُهُ؛

چه بسیارند دانشمندانی که جهلشان آنها را کشته

در حالی که علمشان با آنهاست،

اما به حالشان سودی نمی دهد.

(نهج البلاغه،ص755)

حدیث (6) امام صادق علیه السلام:

العُلَماءُ حُكّامٌ عَلَى المُلوكِ؛

عالمان فرمانرواى بر شهرياران هستند.

(کنز الفوائد،ج2،ص33)

حدیث (7) پيامبر صلى ‏لله‏ عليه ‏و ‏آله :

اَلا اِنَّ شَرَّ الشَّرِّ شِرارُ العُلَماءِ وَ اِنَّ خَيرَ الخَيرِ خيارُ العُلَماءِ؛

بدانيد كه بدترين بدها، علماى بدند و بهترين خوبان علماى خوبند.

(منية المريد، ص 137)

حدیث (8) امام على عليه‏السلام :

عَلَيكَ بِمُداراةِ النّاسِ وَ اِكرامِ العُلَماءِ وَ الصَّفحِ عَن زَلاّتِ الخوانِ

فَقَد اَدَّبَكَ سَيِّدُ الوَّلينَ وَ الخِرينَ بِقَولِهِ (ص) :

اُعفُ عَمَّن ظَـلَمَكَ وَ صِل مَن قَطَعَكَ وَ اَعطِ مَن حَرَمَكَ ؛

تو را سفارش مى‏كنم به مداراى با مردم و احترام

 

به علما و گذشت از لغزش برادران (دينى)؛

چرا كه سرور اولين و آخرين، تو را چنين ادب آموخته

و فرموده است : «گذشت كن از كسى كه به تو ظلم كرده ،

رابطه برقرار كن با كسى كه با تو قطع رابطه كرده

و عطا كن به كسى كه از تو دريغ نموده است».

(بحارالانوار،ج75،ص71)

حدیث (9) امام على عليه‏السلام :

جالِسِ العُلَماءَ يَزدَد عِلمُكَ وَ يَحسُن اَدَبُكَ وتَزكُ نَفسُكَ؛

با علما معاشرت كن تا علمت زياد، ادبت نيكو و جانت پاك شود.

(غررالحکم و درر الکلم،ص430)

حدیث (10) امام صادق عليه‏السلام :

اِنَّ الشَّيطانَ لَيَطمَعُ فى عالِمٍ بِغَيرِ اَدَبٍ اَكثَرُ مِن طَمَعِهِ

فى عالِمٍ بِاَدَبٍ ، فَتَاَدَّبوا وَ اِلاّ فَاَنتُم اَعرابٌ ؛

شيطان ، در عالِمِ بى‏بهره از ادب بيشتر طمع مى‏كند

تا عالِمِ برخوردار از ادب .

پس ادب داشته باشيد وگرنه شما، بيابانى

(فاقد تمدّن) هستيد.

(أعلام الدین فی صفات المؤمنین،ص96)

حدیث (11) قال رسول الله (ص) :

 اَلعَدلُ حَسَنٌ وَلكِن فِى المَراءِ اَحسَنُ، وَ السَّخاءُ

حَسَنٌ وَلكِن فِى الغنياءِ اَحسَنُ،

اَلوَرَعُ حَسَنٌ وَلكِن فِى العُلَماءِ اَحسَنُ،

اَلصَّبرُ حَسَنٌ وَلكِن فِى الفُقَراءِ اَحسَنُ، اَلتَّوبَةُ حَسَنٌ

وَلكِن فِى الشَّبابِ اَحسَنُ، اَلحَياءُ حَسَنٌ

وَلكِن فِى النِّساءِ اَحسَنُ؛

عدالت نيكو است اما از دولتمردان نيكوتر، سخاوت نيكو

است اما از ثروتمندان نيكوتر؛ تقوا نيكو است اما از علما نيكوتر؛

صبر نيكو است اما از فقرا نيكوتر، توبه نيكو است

اما از جوانان نيكوتر و حيا نيكو است اما از زنان نيكوتر.

(نهج الفصاحه، ص578)

 

حدیث (12) امام محمدباقر علیه السلام:

عالِمٌ یُنتَفَعُ بِعِلمِهِ اَفضَلُ مِن سَبعینَ اَلفٍ عابِدٍ؛

دانشمندی که از علمش سود برند ، از هفتاد هزار عابد بهتر است .

(بحارالانوار، ج75  ، ص 173)

حدیث (13) امام حسین علیه السلام:

مِن دَلائِلِ العالِمِ إنتقادَةِ لِحَدِیثِه وَ عِلمِه بِحَقائِقَ فُنونِ النَّظَر؛

از نشانه های عالم ، نقد سخن و اندیشه خود

و آگاهی از نظرات مختلف است.

(بحارالانوار، ج75، ص119)

حدیث (14) امام صادق علیه السلام:

إنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأنبِياءِ.

دانشمندان وارثان پيامبران هستند

(الکافی (ط-اسلامیه)،ج1،ص32و34)

حدیث (15) پيامبر اعظم صلى ‏لله‏ عليه ‏و ‏آله :

فَقِيهٌ وَاحِدٌ أَشَدُّ عَلَى‏ إِبْلِيسَ‏ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ.
وجود یک فقیه برای ابلیس سخت تر از هزار عابد است.

(بحارالانوار، ج1، ص177)

حدیث (16) امام على عليه‏السلام:

جالِسِ العُلَماءَ تَسعَد
باعلما همنشینی کن تا سعادتمند شوی

(غررالحكم ،ح336)

حدیث (17) امام صادق (سلام الله علیه) :

عالِمٌ أفضَلُ مِن‏ألفِ عابِدٍ وألفِ زاهِدٍ.

يك عالم برتر از هزار عابد و هزار زاهد است.

حدیث (1) رسول اكرم صلى الله عليه و آله :

يا عَلىُّ اَلعَقلَ مَا اكتُسِبَت بِهِ الجَنَّةُ وَطُلِبَ بِهِ رِضَى الرَّحمنِ؛

يا على عقل چيزى است كه با آن بهشت

و خشنودى خداوند رحمان به دست مى آيد.

(من لایحضره الفقیه،ج4،ص369)

حدیث (2) امام على عليه السلام :

أَعقَلُ النّاسِ أَبعَدُهُم عَن كُلِّ دَنيَّةٍ؛

عاقل ترين مردم كسى است كه از همه پَستى ها دورتر باشد.

(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص197)

حدیث (3) امام على عليه السلام :

مَن لَم يُهَذِّب نَفسَهُ لَم يَنتَفِع بِالعَقلِ؛

هر كس خود را تزكيه نكند، از عقل بهره نمى برد.

(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص240)

حدیث (4) امام حسین عليه السلام:

لا يَكمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ؛

عقل جز با پيروى از حق كامل نمى شود.

(بحار الانوار(ط-بیروت)ج75،ص127)

حدیث (5) امام على عليه السلام :

أَفضَلُ النّاسِ عَقلاً أَحسَنُهُم تَقديرا لِمَعاشِهِ

وَأَشَدُّهُمُ اهتِماما بِإِصلاحِ مَعادِهِ؛

عاقل ترين مردم كسى است كه در امور زندگيش

بهتر برنامه ريزى كند و در اصلاح آخرتش بيشتر همّت نمايد.

(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص52)

حدیث (6) امام على عليه السلام :

زكوةُ العَقلِ احتِمالُ الجُهّالِ؛

زكات عقل تحمّل نادانان است.

(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص56)

حدیث (7) امام على عليه السلام :

رَدعُ النَّفسِ عَن زَخارِفِ الدُّنيا ثَمَرَةُ العَقلِ؛

دورى از تجمّلات دنيا ميوه عقل است.

(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص241)

حدیث (8) امام على عليه السلام :

لَيسَ العاقِلُ مَن يَعرِفُ الخَيرَ مِنَ الشَّرِّ وَلكِنَّ العاقِلُ

مَن يَعرِفُ خَيرَ الشَّرَّينِ؛

عاقل آن نيست كه خير را از شر تشخيص دهد،

بلكه عاقل كسى است كه ميان دو شر، آن را كه

ضررش كمتر است بشناسد.

(بحار الانوار(ط-بیروت)ج75،ص6)

حدیث (9) قال الحسين عليه السلام :

إذا وَرَدَت عَلَى العاقِلِ لُمَّة ٌ قَمَعَ  الحُزنَ

 بِالحَزمِ  وَ قَرَعَ  العَقلَ  لِلاِحتيالِ؛

چون براى عاقل مشكلى پيش آيد، غم خود را با هوشيارى

و دورانديشى از ميان مى برد و عقل را به چاره جويى وامى دارد.

(نزهة الناظر و تنبیه الخاطر،ص84)

حدیث (10) امام على عليه السلام :

يَنبَغى لِلعاقِلِ اَن يَحتَرِسَ مِن سُكرِ المالِ وَ سُكرِ القُدرَةِ ،

وَ سُكرِ العِلمِ ، وَ سُكرِ المَدحِ وَ سُكرِ الشَّبابِ ،

فَاِنَّ لِكُلِّ ذالِكَ رياحا خَبيثَةً تَسلُبُ العَقلَ وَ تَستَخِفُّ الوَقارَ ؛

سزاوار است كه عاقل ، از مستى ثروت، قدرت ،

دانش ، ستايش و مستى جوانى بپرهيزد،

چرا كه هر يك را بادهاى پليدى است كه عقل را

نابود مى كند و وقار و هيبت را كم مى نمايد .

(تصنیف غرر الحكم و دررالکلم،ص66)

حدیث (11) رسول خدا صلی الله علیه و آله:

مَن اُلهِمَ الصِّدقَ فى كَلامِهِ وَ الإنصافَ مِن نَفسِهِ

وَ بِرَّ والِدَيهِ وَ وَصلَ رَحِمِهِ، اُنسِى ءَ لَهُ فى اَجَلُهُ

وَ وُسِّعَ عَلَيهِ فى رِزقِهِ وَ مُتِّعَ بِعَقلِهِ وَ لُـقِّنَ حُجَّتَهُ وَقتَ مُساءَلَتِهِ ؛

به هر كس، راستگويى در گفتار، انصاف در رفتار،

نيكى به والدين و صله رحم الهام شود، اجلش به تأخير مى افتد،

روزيش زياد مى گردد، از عقلش بهره مند مى شود

و هنگام سئوال [مأموران الهى] پاسخ لازم به او تلقين مى گردد.

(اعلام الدين، ص 265)

حدیث (12) امام على عليه السلام :

اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ، فَاستُر

خَلَلَ خَلقِكَ بِحِلمِكَ وَقاتِل هَواكَ بِعَقلِكَ؛
بردبارى پرده اى پوشاننده و عقل شمشيرى برنده است،

پس عيبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان

و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخيز.

(الذریه الی الحافظ الشریعه،ج1،ص213)

حدیث (13) امام على عليه السلام :

حُبُّ الدُّنيا يُفسِدُ العَقلَ وَ يُصِمُّ القَلبَ

عَن سَماعِ الحِكمَةِ وَ يوجِبُ اَليمَ العِقابِ؛

دل بستگى به دنيا، عقل را فاسد مى كند،

قلب را از شنيدن حكمت ناتوان مى سازد

و باعث عذاب دردناك مى شود.

(مستدرک الوسائل و منبسط المسائل،ج12،ص41)

حدیث (14) امام حسين عليه السلام :

لا يَكمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ؛
عقل جز با پيروى از حق كامل نمى شود.

(أعلام الدین فی صفات المؤمنین،ص298)

حدیث (15) رسول خدا صلی الله علیه و آله:

مَنِ استَشارَهُ أَخوهُ المُؤمِنُ فَلَم يَمحَضهُ النَّصيحَةَ

سَلَبَهُ اللّه  لُبَّهُ؛
هر كس برادر مؤمنش با او مشورت كند

و او صادقانه راهنمائيش نكند، خداوند عقلش را از او بگيرد.

(بحارالأنوار، ج72، ص104)

حدیث (16) رسول خدا صلی الله علیه و آله:

أَعقَلُ النّاسِ أَشَدُّهُم مُداراةً لِلنّاسِ؛
عاقل ترين مردم كسى است كه بيشتر با مردم مدارا كند.

(من لايحضره الفقيه، ج4، ص395)

حدیث (17) امام على عليه السلام :

اَلعَقلُ يَهدى وَيُنجى، وَالجَهلُ يُغوى وَيُردى؛
عقل راهنمايى مى  كند و نجات مى  دهد

و نادانى گمراه مى  كند و نابود مى  گرداند.

(غررالحکم و دررالحکم،ص124)

حدیث (18) امام على عليه السلام :

اَکثَرُ مَصَارعِ‌ العُقُولِ تَحتَ بُرُوقِ المَطَامِعِ؛

قربانگاه عقلها غالبا در پرتو طمعها است.

(نهج البلاغه،ص507)

حدیث (19) امام على عليه السلام :

لا غِنَی کالعَقلِ، و لا فَقرَ کالجَهلِ،

و لا میراثَ کالاَدَب و لا ظَهیرَ کالمُشاوَرَه؛

هیچ ثروتی چون عقل و هیچ فقری چون جهل و هیچ میراثی

چون ادب و هیچ پشتیبانی چون مشورت نخواهد بود.

(نهج البلاغه،ص478)

حدیث (20) رسول خدا صلی الله علیه و آله:

لا فقرَ اَشدُّ مِنَ الجَهلِ ، لا مالَ اَعودُ مِن العَقلِ؛

هیچ تهیدستی سخت تر از نادانی

و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.

(تحف العقول، ص6)

حدیث (21) امام على عليه‏ السلام :

اَلْحِلْمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالْعَقْلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ

خَلَلَ خَلْقِكَ بِحِلْمِكَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِكَ؛

بردبارى پرده‏اى پوشاننده و عقل شمشيرى برنده است،

پس عيبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان

و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخيز.

(الذریه الی الحافظ الشریعه،ج1،ص213)

حدیث (22) امام على عليه‏ السلام :

اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ كانَ بِعَيْبِهِ بَصيرا وَ عَنْ عَيْبِ غَيْرِهِ ضَريرا؛

عاقل‏ترين مردم كسى است كه به عيب‏هاى خويش بينا

و از عيوب ديگران، نابينا باشد.

(غررالحكم، ص207)

حدیث (23) امام صادق عليه‏ السلام :

لا يُعَدُّ الْعاقِلُ عاقِلاً حَتّى يَسْتَـكْمِلَ ثَلاثا: اِعْطاءَ الْحَقِّ

مِنْ نَفْسِهِ عَلى حالِ الرِّضا وَ الْغَضَبِ

وَ اَنْ يَرْضى لِلنّاسِ ما يَرْضى لِنَفْسِهِ

وَ اسْتِعْمالَ الْحِلْمِ عِنْدَ الْعَثْرَةِ؛

عاقل، عاقل نيست مگر آن كه سه صفت را در خود

به كمال رساند: حق را در هنگام خشنودى و خشم ادا كند،

آنچه را براى خود مى‏پسندد، براى ديگران هم بپسندد

و هنگام خطاى ديگران، بردبار باشد.

(تحف العقول، ص 318)

حدیث (24) امام صادق عليه‏ السلام :

دِعامَةُ الاِْنْسانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ

وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ يَكْمُلُ وَ هُوَ دَليلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتاحُ اَمْرِهِ

فَاِذا كانَ تَاْييدُ عَقْلِهِ مِنَ النّورِ كانَ عالِما حافِظا ذاكِرا فَطِنا

فَهِما فَعَلِمَ بِذلِكَ كَيْفَ وَ لِمَ وَ حَيْثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ

وَ مَنْ غَشَّهُ فَاِذا عَرَفَ ذلِكَ عَرَفَ مَجْراهُ وَ مَوصولَهُ

وَ مَفْصولَهُ وَ اَخْلَصَُّهُ مِنْ تَاْييدِ العَقْلِ؛

 ستون انسانيت، عقل است و از عقل، زيركى، فهم،

حفظ و دانش بر مى‏خيزد. با عقل، انسان به كمال مى‏رسد.

عقل، راهنماى انسان، بينا كننده و كليد كارهاى اوست.

هر گاه عقل با نور يارى شود، دانا، حافظ، تيزهوش و فهيم مى‏شود

و بدين وسيله (پاسخ) چگونه، چرا و كجا را مى‏فهمد

و خيرخواه و دغلكار را مى‏شناسد و هرگاه اين را دانست،

مسير حركت   و خويش و بيگانه را مى‏شناسد

و در توحيد و طاعت خداوند اخلاص مى‏ورزد و چون چنين كرد،

آنچه از دست رفته جبران مى‏كند و بر آنچه در آينده

مى‏آيد چنان وارد مى‏شود كه مى‏داند در كجاى آن است

و براى چه منظورى در آنجاست. از كجا آمده

و به كجا مى‏رود. و اين همه از پرتو تأييد عقل است.

(كافى، ج 1، ص 25)

حدیث (25) امام كاظم عليه‏ السلام :

كَما لا يَقومُ الْجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الحَيَّةِ فَكَذلِكَ لا يَقومُ الدّينُ

اِلاّ بِالنِّيَّةِ الصّادِقَةِ وَ لا تَثْبُتُ النِّيَّةُ الصّادِقَهُ اِلاّ بِالْعَقْلِ؛

همان گونه كه قوام جسم، تنها به جانِ زنده است، قوام ديندارى

هم تنها به نيّت پاك است و نيّت پاك، جز با عقل حاصل نمى‏شود.

(تحف العقول، ص 396)

حدیث (26) امام رضا عليه‏ السلام :

اِذا اَرادَ اللّه‏ُ اَمْرا سَلَبَ الْعِبادَ عُقولَهُمْ فَاَنْفَذَ اَمْرَهُ وَ تَمَّتْ اِرادَتُهُ

فَاِذا اَنْفَذَ اَمْرَهُ رَدَّ اِلى كُلِّ ذى عَقْلٍ عَقْلَهُ فَيَقولُ كَيْفَ ذا؟

وَ مِنْ اَيْنَ ذا؟

هر گاه خداوند چيزى را بخواهد، عقل‏هاى بندگان را از آنها

مى‏گيرد و حكم خود را اجرا مى‏كند و خواسته

خود را به پايان مى‏رساند.

همين كه حكم خود را اجرا كرد، عقلِ هر صاحب عقل را

به او بر مى‏گرداند، آنگاه او مرتب مى‏گويد:

چگونه و از كجا چنين و چنان شد.

(تحف العقول، ص442)

حدیث (27) امام على عليه‏ السلام :

اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَهُ وَ اسْتَظْهَرَ عَلى هَواهُ بِعَقْلِهِ؛

عاقل كسى است كه جدّى‏اش از شوخى‏اش بيشتر باشد

و با كمك عقلش بر هوا و هوسش پيروز گردد.

(تصنیف غررالحكم،ص52)

حدیث (28) امام على عليه‏ السلام :

اَلا وَ اِنَّ اللَّبيبَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجوهَ الاْآراءِ بِفِكْرٍ صائِبٍ وَ نَظَرٍ فِى الْعَواقِبِ؛

بدانيد عاقل، كسى است كه با فكر درست، به استقبال

نظرات گوناگون برود و در عواقب امور بنگرد.

(غررالحكم،ص178)

حدیث (29) امام على عليه‏ السلام :

اِحْتَمِلْ ما يَمُرُّ عَلَيْكَ فَاِنَّ الاِْحْتِمالَ سِتْرُ الْعُيوبِ وَ اِنَّ الْعاقِلَ

نِصْفُهُ اِحْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ؛

در برابر آنچه بر تو مى‏گذرد، بردبار باش، زيرا بردبارى، عيب‏ها را

مى‏پوشاند. به راستى كه نيمى از عقل، بردبارى

و نيمه ديگرش خود را به غفلت زدن است.

(غررالحكم،ص139)

حدیث (30) امام على عليه‏ السلام :

اَلْعاقِلُ مَنْ صانَ لِسانَهُ عَنِ الْغيبَةِ؛

عاقل كسى است كه زبانش را از بدگويى پشت سر ديگران، نگه دارد.

(غررالحكم، ص108)

حدیث (31) امام على عليه‏ السلام :

اتَّهِمُوا عُقولَكُمْ فَاِنِّهُ مِنَ الثِّقَةِ بِها يَكونُ الْخَطاءُ؛

عقل خويش را زير سؤال ببريد؛ زيرا از اعتماد به آن،

خطاها سرچشمه مى‏گيرد.

(شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحكم، ج2،ص267)

حدیث (32) امام على عليه‏ السلام :

اَلْعاقِلُ اِذا تَـكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ اَتْبَعَها حِكْمَةً وَ مَثَلاً

وَ الاَْحْمَقُ اِذا تَـكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ اَتْبَعَها حِلْفا؛

عاقل، هر گاه سخن بگويد، آن را با سخنى حكيمانه و ضرب المثل

همراه سازد و نادان هرگاه سخن بگويد، آن را با سوگند همراه كند.

(شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج20، ص289)

حدیث (33) امام على عليه‏ السلام :

ما عُبِدَ اللّه‏ُ بِشَىْ‏ءٍ اَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ وَ ما تَمَّ عَقْلُ امْرِى‏ءٍ

حَتّى يَكونَ فيهِ خِصالٌ شَتّى: اَلْكُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأمونانِ

وَ الرُّشْدُ وَ الْخَيْرُ مِنْهُ مَأمولانِ وَ فَضْلُ مالِهِ مَبْذولٌ

وَ فَضْلُ قَوْلِهِ مَكفوفٌ وَ نَصيبُهُ مِنَ الدُّنْيَا القوتُ

لا يَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ اَلذُّلُّ اَحَبُّ اِلَيْهِ مَعََ اللّه‏ِ

مِنَ العِزَِّ تَمامُ الاَْمْرِ؛

 خداوند با چيزى بهتر از عقل عبادت نشده است،

و عقل كسى كامل نشود، مگر در او چند خصلت باشد:

كفر و بدى از او انتظار نمى‏رود،

رشد و خوبى در او اميد مى‏رود، زيادى ثروتش بخشوده

و زيادى سخنش نگه داشته شده است،

بهره او از دنيا تنها غذاى روزانه است،

در طول زندگى از دانش سير نمى‏شود،

خوارى را با خداوند از عزّت با ديگران، بيشتر دوست دارد،

عقـــل و عــاقـل  تواضع نزد او دوست داشتنى‏تر از شرف

و بزرگى است، خوبىِ كم ديگران را بسيار و خوبى بسيار

خود را كم مى‏شمرد،

همه مردم را از خودش بهتر و خود را نزد خويش از همه

بدتر مى‏داند و اين مهم‏ترين خصلت است.

(كافى، ج 1، ص 18)

حدیث (34) امام على عليه ‏السلام :

اَلظَّنُّ الصَّوابُ مِنْ شيَمِ اُولِى الاَْلْبابِ؛

خوش گمانى، از اخلاق عاقلان است.

(غررالحكم، ص253)

حدیث (35) امام على عليه ‏السلام :

اَلْعاقِلُ مَنْ اَحْسَنَ صَنائِعَهُ وَ وَضَعَ سَعْيَهُ فى مَواضِعِهِ ؛

عاقل كسى است كه كارهايش را خوب انجام دهد

و تلاشى كه مى‏كند، به جا باشد.

(غررالحكم، ص96)

حدیث (36) امام حسين عليه ‏السلام :

لا يَكْمُلُ الْعَقْلُ اِلاّ بِاتِّباعِ الْحَقِّ؛

عقل، جز با پيروى از حق، كامل نمى‏شود.

(اعلام الدين، ص 298)

حدیث (37) پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏آله :

اَنَسٌ: قيلَ: يا رَسولَ اللّه‏ِ، اَلرَّجُلُ يَكونُ حَسَنَ الْعَقْلِ

كَثيرَ الذُّنوبِ؟ قالَ: ما مِنْ آدَمىٍّ اِلاّ وَ لَهُ ذُنوبٌ وَ خَطايا يَقْتَرِفُها،

فَمَنْ كانَتْ سَجيَّتُهُ الْعَقْلَ وَ غَريزَتُهُ الْيَقينَ لَمْ تَضُرَّهُ ذُنوبُهُ.

قيلَ: كَيْفَ ذلِكَ يا رَسُولَ اللّه‏ِ؟ قالَ: لاَِنَّهُ كُلَّما اَخْطَاَ

لَمْ يَلْبَثْ اَنْ تَدارَكَ ذلِكَ بِتَوْبَةٍ وَ نَدامَةٍ عَلى ما كانَ مِنْهُ

فَيَمْحو ذُنوبَهُ وَ يَبْقى لَهُ فَضْلٌ يَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّةَ؛

اَنس گويد: سؤال شد: «اى رسول خدا! ممكن است

كسى از عقل نيكو برخوردار باشد

و گناهان بسيار داشته باشد؟».

پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: هيچ انسانى نيست،

مگر اين كه گناهان و خطاهايى مرتكب مى‏شود،

ولى هر كس سرشتش

عقل و نهادش يقين باشد، گناهانش به او آسيب نمى‏رساند».

گفته شد: «اى رسول خدا! چگونه است اين؟». فرمودند:

«زيرا عاقل هرگاه مرتكب خطايى گردد، بى‏درنگ آن را با توبه

و پشيمانى جبران كند و با اين كار، گناهانش را پاك مى‏گرداند

و  خوبى ‏هايى برايش باقى مى‏ماند كه با آن،

وارد بهشت مى‏گردد».

(مجموعه ورام، ج 1، ص 62)

حدیث (38) پيامبر صلى‏ الله ‏عليه‏ و‏آله :

سُئِلَ النَّبىُّ صلى ‏الله ‏عليه‏ و‏آله عَنْ قَوْلِهِ:

«اَ يُّـكُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً» فَقالَ: اَ يُّـكُمْ اَحْسَنُ عَقْلاً،

ثُمَّ قالَ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله :

اَتَمُّكُمْ عَقْلاً وَ اَشَدُّكُمْ لِلّهِ خَوْفا وَ اَحْسَنُكُمْ فيما

اَمَرَ اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ وَ نَهى عَنْهُ نَظَرا وَ اِنْ كانَ اَقَلَّكُمْ تَطَوُّعا؛

 از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از معنى آيه «[تا بيازمايد]

كداميك عملتان بهتر است» پرسيدند. فرمودند:

يعنى كداميك عاقل‏تريد.

سپس فرمودند: مقصود، كسى است كه عقلش كامل‏تر،

از خدا بيمناك‏تر و در امر و نهى خداوند دقيق‏تر است؛

هر چند مستحبّاتش كمتر باشد.

(بحارالأنوار، ج 67، ص 233)

حدیث (39) امام على عليه‏ السلام :

جاهِدْ شَهْوَتَكَ وَ غالِبْ غَضَبَكَ وَ خالِفْ سوءَ عادَتِكَ،

تَزْكُ نَفْسُكَ وَ يَكْمُلْ عَقْلُكَ وَ تَسْتَـكْمِلْ ثَوابَ رَبِّكَ؛

با هوا و هوست مبارزه كن، بر خشمت مسلّط شو و با

عادت‏هاى بدت مخالفت كن، تا روحت پاك و عقلت كامل گردد

و پاداش پروردگارت را به تمامى دريافت نمايى.

(غررالحكم، ص338)

حدیث (40) امام على عليه ‏السلام :

مَنْ شاوَرَ ذَوِى الْعُقولِ اسْتَضاءَ بِاَنْوارِ الْعُقولِ؛

هر كس با عقلا مشورت كند، از نور عقل‏ها بهره مى‏برد.

(غررالحكم، ص627)

حدیث (41) امام على عليه‏ السلام :

 اِنَّ بِذَوِى الْعُقولِ مِنَ الْحاجَةِ اِلَى الاَْدَبِ كَما

يَظْمَأُ الزَّرْعُ اِلَى الْمَطَرِ؛

 نياز عاقلان به ادب، همانند نياز كشتزار به باران است.

(غررالحكم، ص225)

حدیث (42) امام على عليه ‏السلام :

اَلْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارِبِ وَ خَيْرُ ما جَرَّبْتَ ما وَعَظَكَ؛

عقل، اندوختن تجربه‏ها (و عمل به آن) است

و بهترين تجربه، آن است كه پندت داده.

(نهج البلاغه، ص402)

حدیث (43) امام على عليه‏ السلام :

لَقَدْ سَبَقَ اِلى جَنّاتِ عَدْنٍ اَقْوامٌ ما كانوا اَكْثَرَ النّاسِ لا صَوْما

وَ لا صَلاةً وَ لا حَجّا وَ لاَ اعْتِمارا وَ لكِنَّهُمْ عَقَلوا عَنِ اللّه‏ِ مَواعِظَهُ؛

 گروه‏هايى به سوى بهشت برين (از ديگران) پيشى گرفتند

كه بيش از ديگران اهل روزه، نماز، حج و عمره نبودند،

بلكه آنان در موعظه‏هاى الهى تعقل كردند.

(مجموعه ورام، ج 2، ص 213)

حدیث (44) امام على عليه‏ السلام :

فَسادُ الاَْخْلاقِ بِمُعاشَرَةِ السُّفَهاءِ وَ صَلاحُ الاَْخْلاقِ

بِمُنافَسَةِ الْعُقَلاءِ وَ الْخَلْقُ اَشْكالٌ فَكُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ؛

معاشرت با نابخردان، اخلاق را فاسد و رقابت با عقلا اخلاق را

اصلاح مى‏نمايد و مردم متفاوتند،

و هر كس بر حسب طينت خود رفتار مى‏كند.

(عوالم العلوم و المعارف، ج 23، ص 279)

حدیث (45) امام على عليه‏ السلام :

يَنْبَغى لِلْعاقِلِ اَنْ يُخاطِبَ الْجاهِلَ مُخاطَبَةَ الطَّبيبِ الْمَريضَ؛

شايسته است كه برخورد عاقل با نادان،

مانند برخورد طبيب با بيمار باشد.

(غررالحكم، ص 797)

حدیث (46) امام على عليه‏ السلام :

اَلْعَقْلُ حَيْثُ كانَ آلِفٌ مَاْلوفٌ ؛

 عقل هر كجا باشد، انس‏ گيرنده و الفت ‏پذير است.

(غررالحكم، ص 67)

حدیث (47) پيامبر صلى ‏الله‏ عليه ‏و‏آله :

اَلا وَ اِنَّ اَعْقَلَ النّاسِ عَبْدٌ عَرَفَ رَبَّهُ فَاَطاعَهُ وَ عَرَفَ عَدُوَّهُ

فَعَصاهُ وَ عَرَفَ دارَ اِقامَتِهِ فَاَصْلَحَها وَ عَرَفَ سُرْعَةَ رَحيلِهِ فَتَزَوَّدَ لَها؛

بدانيد كه عاقل‏ترين مردم كسى است كه پروردگارش را بشناسد

و از او پيروى كند، دشمنان خدا را بشناسد و از آنان نافرمانى كند،

جايگاه ابدى خود را بشناسد و آن را آباد كند و بداند

به زودى به آنجا سفر خواهد كرد و براى آن، توشه بردارد.

(اعلام الدين، ص 337)

حدیث (48) پيامبر صلى‏الله‏ عليه ‏و‏آله :

اِنَّما يُدْرَكُ الْخَيْرُ كُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دينَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛

همه خوبى‏ها با عقل شناخته مى‏شوند

و كسى كه عقل ندارد، دين ندارد.

(تحف العقول، ص 54)

حدیث (49) پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏آله :

رَاْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الاْيمانِ بِاللّه‏ِ مُداراةُ النّاسِ فى غَيْرِ تَرْكِ حَقٍّ؛

كمال عقل پس از ايمان به خدا، مدارا كردن

با مردم است به شرط آن كه حق، ترك نشود.

(تحف العقول، ص 42)

حدیث (50) پيامبر صلى‏ الله ‏عليه و‏آله :

اَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ كُلَّ ذى حِجىً وَ عَقْلٍ مِنْ اُمَّتى، قيلَ: يا رَسولَ اللّه‏ِ،

ما هُنَّ؟ قالَ: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ، وَ حِفْظُهُ، وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ؛

 چهار چيز بر هر عاقل و خردمندى از امّت من واجب است.

گفته شد: «اى پيامبر خدا! آن چهار چيز كدام‏اند؟».

فرمودند: «گوش فرادادن به دانش، نگهدارى، نشر و عمل به آن».

(تحف العقول، ص 57)

حدیث (51) پيامبر صلى‏ الله‏ عليه ‏و‏آله :

اِنَّ خيارَكُمْ اُولُوا النُّهى، قيلَ: يا رَسولَ اللّه‏ِ، وَ مَنْ اُولُوا النُّهى؟

قالَ: هُم اُولُوا الاَْخْلاقِ الحَسَنَةِ وَ الاَْحلامِ الرَّزينَةِ وَ صِلَةِ الاَْرْحامِ

وَ البَرَرَةُ بِالاُْمَّهاتِ وَ الاْآباءِ وَ الْمُتَعاهِدينَ لِلْفُقَراءِ وَ الْجيرانِ

وَ الْيَتامى وَ يُطْعِمونَ الطَّعامَ وَ يُفْشونَ السَّلامَ فِى الْعالَمِ

وَ يُصَلّونَ وَ النّاسُ نيامٌ غافِلونَ؛

 «بهترين شما صاحبان عقل هستند». گفته شد:

«اى رسول خدا! صاحبان عقل، چه كسانى‏اند؟». فرمودند:

آنان كه داراى اخلاق خوب‏اند، بردبار و باوقارند،

صله رحم مى‏ نمايند، به پدران و مادران نيكى مى‏كنند،

به فقرا، همسايگان

و يتيمان رسيدگى مى‏نمايند، اطعام مى‏كنند، آشكارا به

همه سلام مى‏كنند و هنگامى كه مردم در خواب و غافلند،

نماز (نماز شب) مى‏گذارند.

(كافى، ج 2، ص 240، ح 32)

حدیث (52) امام صادق عليه ‏السلام :

خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَـقَـدَ واحِدَةً مِنْهُنَّ لَمْ يَزَلْ ناقِصَ العَيْشِ

زائِلَ الْعَقْلِ مَشْغولَ الْقَلْبِ، فَاَوَّلُّها: صِحَّةُ البَدَنِ وَ الثّانيَةُ:

اَلاَْمْنُ وَ الثّالِثَةُ: اَلسَّعَةُ فِى الرِّزْقِ، وَ الرّابِعَةُ: اَلاَْنيسُ

الْمُوافِقُ (قال الراوى:) قُلْتُ: و مَا الاَْنيسُ الْمُوافِقُ؟

قال: اَلزَّوجَةُ الصّالِحَةُ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ، وَ الْخَليطُ الصّالِحُ

وَ الخامِسَةُ: وَ هِىَ تَجْمَعُ هذِه الْخِصالَ: الدَّعَةُ؛

پنج چيز است كه هر كس يكى از آنها را نداشته باشد،

همواره در زندگى‏اش كمبود دارد و كم خرد و دل نگران است:

اول، تندرستى، دوم امنيت، سوم روزى فراوان،

چهارم همراهِ همرأى. راوى پرسيد: همراهِ همرأى كيست؟

امام فرمودند: همسر و فرزند و همنشين خوب

و پنجم كه در برگيرنده همه اينهاست، رفاه و آسايش است.

(خصال، ص 284)

حدیث (53) امام على عليه ‏السلام :

مَنِ اطَّرَحَ الْحِقْدَ اسْتَراحَ قَلْبُهُ وَ لُبُّهُ؛

هر كس كينه را از خود دور كند، قلب و عقلش آسوده مى‏گردد.

(غررالحكم، ص634)

حدیث (54) امام على عليه‏ السلام :

اَصْلُ الْعَقْلِ القُدَرةُ وَ ثَمَرَتُها السُّرورُ؛

ريشه عقل، قدرت است و ميوه آن شادى.

(بحارالأنوار، ج 75، ص7)

حدیث (55) امام صادق عليه ‏السلام :

اَلنَّومُ راحَةٌ لِلْجَسَدِ وَ النُّطْقُ راحَةٌ لِلرُّوحِ وَ السُّكوتُ راحَةٌ لِلْعَقْلِ؛

خواب مايه آسايش جسم، سخن مايه آسايش جان

و سكوت مايه آسايش عقل است.

(من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 402)

حدیث (56) امام باقر عليه ‏السلام :

اِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ يَقى بِالتَّقْوى عَنِ الْعَبْدِ ما عَزُبَ عَنْهُ

عَقْلُهُ وَ يُجَلّى بِالتَّقْوى عَنْهُ عَماهُ وَ جَهْلَهُ؛

خداوند عزوجل به وسيله تقوا، انسان را از آنچه عقلش

به آن نمى‏رسد، حفظ مى‏كند و كوردلى

و نادانى را از او دور مى‏نمايد.

(كافى، ج 8، ص 52)

حدیث (57) امام على عليه‏ السلام :

عَلَى الْعاقِلِ اَنْ يُحْصى عَلى نَفْسِهِ مَساويَها فِى الدّينِ

وَ الرَّأىِ وَ الاَْخْلاقِ وَ الاَْدَبِ ، فَيَجْمَعُ ذلِكَ فى صَدْرِهِ

اَوْ فى كِتابٍ وَ يَعْمَلُ فى اِزالَتِها ؛

بر عاقل است كه بدى‏هايش را در دين، انديشه،

اخلاق و ادب يادداشت كند و به‏خاطرش بسپارد

و براى از بين بردن آنها بكوشد.

(بحار الأنوار ، ج 75، ص 6)

حدیث (58) امام على عليه‏ السلام :

اَللّهُمَّ ارْزُقنى عَقْلاً كامِلاً وَ عَزْما ثاقِبا وَ لُبّا راجِحا

وَ قَلْبا زَكيّا وَ عِلْما كَثيرا وَ اَدَبا بارِعا وَاجْعَلْ ذلِكَ كُلَّهُ لى

وَلا تَجْعَلْهُ عَلَىَّ بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ؛

خدايا مرا عقلى كامل ، تصميمى نافذ، خردى برتر،

دلى پاك، دانشى فراوان و ادبى والا روزى كن

و تمام اينها را به سود من قرار ده نه به زيانم،

اى مهربان‏ترين مهربانان.

(بحار الانوار،ج84،ص325)

حدیث (59) امام على عليه السلام :

كُلُّ شَىْ‏ءٍ يَحتاجُ اِلَى الْعَقْلِ وَالْعَقْلُ يَحْتاجُ اِلَى الاَْدَبِ؛

هر چيزى به عقل نياز دارد و عقل به ادب نيازمند است.

(غررالحکم و درر الکلم،ص510)

حدیث (60) ابن شهر آشوب :

كانَ النَّبىّ صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله قَبْلَ المَبْعَثِ مَوصوفا بِعِشرينَ

خَصلَةً مِن خِصالِ الاَنْبياءِ لَوِ انْفَرَدَ واحِدٌ بِاَحَدِها لَدَلَّ عَلى جَلالِهِ

فَكَيْفَ مَنِ اجْتَمَعَت فيهِ؟! كانَ نَبيّا اَمينا، صادِقا، حاذِقا، اَصيلاً،

نَبيلاً، مَكينا، فَصيحا، عاقِلاً، فاضِلاً، عابِدا، زاهِدا، سَخيا، كميا، قانِعا،

مُتَواضِعا، حَليما، رَحيما، غَيورا، صَبورا، مُوافِقا، مُرافِقا،

لَميُخالِطْ مُنَجِّما وَ لا كاهِنا و لا عَيافا؛

رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پيش از مبعوث شدن،

بيست خصلت از خصلت‏هاى پيامبران را دارا بودند،

كه اگر كسى يكى از آنها را داشته باشد،

دليل عظمت اوست؛ چه رسد به كسى كه همه آنها را دارا باشد،

آن حضرت پيامبرى امين، راستگو، ماهر، اصيل، شريف،

استوار، سخنور، عاقل، با فضيلت، عابد، زاهد، سخاوتمند،

دلير و با شهامت، قانع، متواضع، بردبار، مهربان، غيرتمند،

صبور، سازگار، و نرم‏خو بودند و با هيچ منجّم

(قائل به تأثير ستارگان)، غيب‏گو و پيش‏گويى هم‏نشين نبودند.

(بحارالانوار، ج 16، ص 175)

حدیث (61) امام حسن عليه السلام :

لا یَغشُّ العاقِلُ مَن استَنصَحَه؛

خردمند به کسى که از او نصیحت مى خواهد، خیانت نمى کند.

(تحف العقول، ص 236)

حدیث (62) امام صادق علیه السلام:

أکمَلُ الناسِ عَقلاً أحسَنُهُم خُلقاً؛

عاقل ترین مردم خوش خلق ترین آنهاست.

(اصول کافی، ج 1، ص 23)

حدیث (63) امام حسین علیه السلام:

لا یکمل العقل إلا باتباع الحق؛

عقل کامل نمی شود مگر با پیروی از حق.

(بحار الانوار، ج 75، ص 127)

حدیث (64) امام موسی کاظم علیه السلام:

التَوَدُّدُ اِلَی الناسِ نِصفُ العَقل؛

مهرورزی و دوستی با مردم، نصف عقل است.
 

(تحف العقول، ص 403و443)

حدیث (65) امام على عليه السلام:

العاقِلُ مَن وَعَظَتهُ التَّجارِبُ

خردمند كسى است كه تجربه ها او را پند دهد.

(تحف العقول، ص 85)

حدیث (66) امام على عليه السلام:

مَن تَرَکَ الإستِماعَ مِن ذَوی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ.
هر که به خردمندان گوش نسپارد عقلش بمیرد.

(تحف العقول،ص85)

حدیث (67) پيامبر خدا (صلی الله عليه و آله):

ما قَسَمَ اللّه ُ لِلعِبادِ شَيئًا أفضَلَ مِنَ العَقلِ
خداوند ، چيزى با ارزش تر از عقل ، در ميان بندگان تقسيم نكرد .

(الکافی ،ج1،ص12)

حدیث (68) امام عسكرى (سلام الله عليه):

 حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ.
نكويى خرد، زيبايى درون است.

(بحارالانوار،ج1،ص95)

حدیث (70) پيامبر خدا (صلی الله عليه و آله):

رَأسُ العَقلِ بَعدَ الإِيمانِ بِاللّه ِ عز و جل التَّحَبُّبُ إلَى النّاسِ
اساس عقل ، پس از ايمان به خداوند عز و جل ،

اظهار دوستى با مردم است .

(الخصال ،ج1،ص15)

حدیث (71) امام على عليه السلام:

کَثرةُ ألامانی مِن فَسادِ العَقل.
آرزوهای زیاد از تباهی عقل است.

(غررالحکم،ص525)